Falstaff

Sébastien Herbecq, Thomas Van Deursen

Leestijd: 7 min.

Lees hier de synopsis van Verdi’s laatste opera, opgeluisterd met een paar muzikale fragmenten, voor jou uitgekozen en becommentarieerd door dirigent Alain Altinoglu.

EERSTE BEDRIJF

Eerste deel

“Falstaff... Olà!”

Alain Altinoglu: De partituur van Falstaff begint virtuoos en wervelend. Dat was ook al het geval geweest bij de stormachtige in medias res van voorganger Otello, maar over het algemeen kenden de meeste opera’s in die periode nog een uitgebreide ouverture, of op zijn minst een prelude – zoals bijvoorbeeld in La traviata. Hier echter kom je meteen in de actie terecht en Verdi heeft slechts enkele maten nodig om zijn visitekaartje af te geven: we horen een totale beheersing van het contrapunt, een duizelingwekkende snelheid, schrille contrasten en de theatraliteit van de interacties tussen de personages. Verdi was 79 jaar toen hij het werk schreef, en toch wist hij zich met een geheel nieuwe manier van componeren andermaal heruit te vinden en zijn critici het zwijgen op te leggen. De opera bevat ook een tiental citaten uit zijn eigen composities, soms bewust weggestopt in de orkestratie. Voor de orkestmusici zijn er ook tal van muzikale grapjes in verwerkt – ik denk bijvoorbeeld spontaan aan de passages waarin de cello’s technisch moeilijke hoge noten dienen te spelen, die onhoorbaar zijn voor het publiek maar in de orkestbak voor veel plezier zorgen.

In een kroeg beschuldigt Dr. Cajus Sir John Falstaff en diens twee kompanen, Bardolfo en Pistola, ervan de avond ervoor verschillende streken tegen hem te hebben uitgehaald. Terwijl Falstaff zijn verantwoordelijkheid in die incidenten toegeeft, betwisten Bardolfo en Pistola dat ze de dronkenschap van de dokter misbruikten om hem te bestelen. Dr. Cajus gaat woedend weg en zweert dat, mocht hij zich nog eens zo bedrinken, “het zal gebeuren met eerlijk, sober, vroom, wellevend volk”. Zodra de rust is teruggekeerd, doet Falstaff een plan uit de doeken om zijn lege beurs te spekken. Hij wil aan twee rijke en gehuwde burgerdames, Mrs. Alice Ford en Mrs. Meg Page, een liefdesbrief schrijven in de hoop hen beiden te kunnen verleiden. Falstaff meent dat hij met zijn dikke buik in de smaak valt bij de dames en draagt Bardolfo en Pistola op om de brieven aan zijn verhoopte, toekomstige “Golkonda en Goudkust” te overhandigen. Maar de ‘onvolprezen’ verleider vangt bot: beide bodes weigeren pertinent de opdracht, onder het mom dat hun eer in het geding is. Falstaff barst in woede uit en vertrouwt de liefdesbrieven dan maar aan zijn page toe. Hij jaagt Bardolfo en Pistola weg en slaat aan het mijmeren over de betekenis van ‘eer’. “Wat is ze dan? Een woord. Wat zit er in dat woord? Lucht die verwaait.”

Tweede deel

Ten huize Ford krijgen Alice en haar dochter Nannetta bezoek van Meg en Mrs. Quickly. Alice en Meg hebben allebei Falstaffs liefdesbrief ontvangen. Op hun naam en adres na zijn de twee brieven bovendien identiek. De vier vrouwen nemen zich voor om hem al grappend een lesje te leren. Bardolfo, Pistola en Dr. Cajus waarschuwen Mr. Ford dat Falstaff van plan is om diens vrouw Alice te versieren. De vier vrouwen komen weer op, samen met Fenton – een jongeman die dicht bij de familie Ford staat – die verliefd is op Nannetta, en voelt dat die gevoelens wederzijds zijn. Zo zijn er dus twee groepen die Falstaff stiekem een lesje willen leren. De vrouwen komen overeen dat Mrs. Quickly Sir John zal wijsmaken dat Alice en Meg stapel op hem zijn en hem willen ontmoeten. Ze beloven dat ze hem in de val zullen laten lopen als hij op de liefdesafspraak verschijnt. Bij de mannen neemt Ford het besluit om Falstaff onder een valse identiteit op te zoeken. Hij zweert dat hij hem zal ontmaskeren. Terwijl de ouderen zich verkneukelen in hun samenzweringsplannen, grijpen Nannetta en Fenton de situatie aan om elkaar heimelijk te kussen.

Een te intellectuele opera?

Alain Altinoglu: Niettegenstaande zijn uitzonderlijke muzikale kwaliteiten kende Falstaff bij het grote publiek niet hetzelfde succes als Rigoletto, Il trovatore, Aida en andere werken van Verdi. Dat komt deels door zijn ‘weigering’ om er meerdere grote aria's met zeer eenvoudige melodieën in op te nemen. Toch is het niet alleen maar een ‘intellectueel’ werk, zoals weleens wordt beweerd: het is ook gewoon bijzonder grappig en rijk. Ik denk dat het over het algemeen helpt om het verhaal van een opera vooraf al te kennen om hem echt te kunnen waarderen. Wanneer meerdere solisten tegelijk zingen, er nog een koor bijkomt, en ga zo maar door, kun je op tekstniveau niet alles begrijpen. Dat geldt hier des te meer omdat alles zo snel gaat. Het is bijna een parodiërende knipoog van de componist naar zijn eigen finale concertate, die we zelfs nog in Otello terugvinden.

TWEEDE BEDRIJF

Eerste deel

Falstaff krijgt bezoek van Mrs. Quickly, die hem vertelt dat Alice verliefd op hem is en hem thuis zou willen ontvangen. Dat kan enkel op een moment dat haar man er niet is, namelijk dagelijks tussen twee en drie. Daarna meldt Mrs. Quickly met een minder expliciete boodschap dat ook Meg ingaat op zijn uitnodiging. Falstaff verheugt zich op zijn afspraak met Alice, wanneer een onbekende man, ene Maestro Fontana (Ford in vermomming), om een ontmoeting vraagt. Fontana vertrouwt hem toe dat hij verliefd is op Alice Ford, maar dat ze zijn liefdesbrieven niet beantwoordt. De bezoeker vraagt Falstaff om, voor een mooie beloning, Alice te verleiden en haar huwelijkstrouw op de proef te stellen. Falstaff aanvaardt vol enthousiasme het voorstel en meldt zelfs dat hij al stappen in die richting heeft gezet. “Over een half uur ligt zij in mijn armen”, verkondigt hij triomfantelijk, alvorens zich om te kleden voor deze tête-à-tête. Verteerd door jaloezie tobt Ford over de toekomst van zijn huwelijk en vertrekt dan samen met de piekfijn uitgedoste Falstaff.

“E sogno o realtà?”

Alain Altinoglu: Deze prachtige aria van Ford is een van de bekendste uit de opera en staat op het concertrepertoire van veel baritons. De passage toont het talent van Shakespeare en Verdi om in momenten van totale verwarring stil te staan bij één personage en al diens diepste gevoelens te verkennen. Wat opera betreft, krijgt Wagner steeds het monopolie op het onbewuste toegekend. Maar in de orkestratie van zelfs het kleinste instrumentale intermezzo tussen elke repliek van deze aria in, drukt Verdi de gemoedstoestand van Ford uit en reikt hij ons zeer subtiel de sleutels aan om zijn onderliggende psychologie te ontcijferen. En het einde van zijn monoloog, met die schitterende uithaal, is geniaal. Waar in een traditionele opera seria een slot wordt gecomponeerd dat het publiek uitnodigt om te applaudisseren, maakt Verdi hier een meesterlijke overgang met de opkomst van Falstaff: de muziek verandert plots van een zeer dramatische sfeer naar iets huppelends, bijna naïefs. Het eindigt met een uitwisseling van beleefdheden tussen de twee mannen, die elkaar “na u” en “nee, na u” blijven zeggen. Het is bijna een machtsspelletje. Bij internationale topontmoetingen gaan politieke leiders op dezelfde manier te werk: de persoon die als tweede binnenkomt, benadrukt daarmee zijn hogere status ten opzichte van degene die hem voorgaat.

Tweede deel

Ten huize Ford bereiden de vier vrouwen zich voor op de poets die ze Falstaff gaan bakken. Nannetta is echter opvallend stil: ze heeft net vernomen dat haar vader haar aan Dr. Cajus wil uithuwelijken. Dan maakt Falstaff zijn entree, klaar om Alice helemaal te veroveren. Terwijl hij zich verliest in triviale galanterieën wordt het gesprek onderbroken door Mrs. Quickly en Meg. Ze zijn in alle staten en waarschuwen Alice dat haar man ziedend onderweg is om de minnaar van zijn vrouw te ontmaskeren. De drie vrouwen verbergen Falstaff achter een kamerscherm. Ford verschijnt aan het hoofd van een groep mannen, aan wie hij opdraagt zijn huis binnenstebuiten te keren en de verleider te vinden. De vrouwen maken gebruik van de verwarring om Falstaff in een wasmand te duwen, waarna ze bedienden bevelen de inhoud ervan uit het raam te gooien, recht in de rivier. Wanneer Ford Falstaff in het water ziet spartelen, doorziet hij de list en lacht uiteindelijk mee.

DERDE BEDRIJF

Eerste deel

Een melancholische Falstaff mijmert over zijn lot als man en over zijn laatste wederwaardigheden. Meer dan ooit voelt hij zich uitgesloten door de wereld om zich heen. Dan komt Mrs. Quickly met een nieuw bericht van Alice. Zij betreurt de recente gang van zaken ten zeerste en wil het goedmaken. Ze nodigt Falstaff uit voor een nieuw, nachtelijk rendez-vous. Dat laat Sir John zich geen tweemaal zeggen. Hij vermoedt echter niet dat dit een nieuwe streek is van Alice, haar man, hun dochter Nannetta, Meg en Mrs. Quickly. Ze zijn van plan om allemaal vermomd als elfen op de afspraak te verschijnen en Falstaff de stuipen op het lijf te jagen. Alice verdeelt de rollen en wijst haar dochter die van Elfenkoningin toe. Ford speelt deze kostbare informatie door aan Dr. Cajus, aan wie hij die avond, door gebruik te maken van de vermommingen, de hand van zijn dochter wil schenken. Mrs. Quickly vangt dit gesprek op en besluit de list te dwarsbomen.

Tweede deel

Nadat Fenton een lieflijke serenade voor Nannetta heeft gezongen, steken Alice en Mrs. Quickly de jongeman in een kostuum dat identiek is aan dat van Dr. Cajus. De klok slaat middernacht: Falstaff verschijnt en kort daarna ook Alice, tot wie hij hartstochtelijke woorden richt. Plots weerklinkt een kreet en komen elfen en andere mysterieuze wezens op. Alice rent weg en Falstaff probeert zich te verstoppen om vooral de blik van de Elfenkoningin – Nannetta in vermomming – te ontwijken.

“Sul fil d'un soffio etesio”

Alain Altinoglu: Hoe zouden we deze absoluut sublieme aria van Nannetta onvermeld kunnen laten? Met de verschijning van sprookjesachtige wezens om haar heen doet hij sterk denken aan de sfeer van een ander toneelstuk van Shakespeare, A Midsummer Night’s Dream, en de muzikale bewerkingen ervan. Het is een tijdloos moment van immense schoonheid, zo vlot en licht geschreven dat het jeugdige onschuld uitstraalt. Ook deze aria staat op het repertoire van vele solisten omdat hij altijd succes wist te oogsten bij het publiek.

Dan begint het spektakel pas echt: iedereen wedijvert om Falstaff te treiteren, bang te maken en te bezweren. Na een tijdje herkent Falstaff Bardolfo onder zijn aanvallers en doorziet hij het bedrog. Ford stelt voor om de avond te besluiten met het huwelijk van de Elfenkoningin. Hij weet echter niet dat Fenton de plaats van Dr. Cajus heeft ingenomen. Na de huwelijkszegen laten de geliefden hun maskers vallen en begrijpt Ford dat ook hij is beetgenomen. Falstaff krijgt het laatste woord. Met een aanstekelijke bulderlach zegt hij: “Alles in de wereld is gekheid.”

Finale: “Tutto nel mondo è burla”

Alain Altinoglu: Uiteraard bewaren we zoals steeds het beste voor het einde. Verdi sluit Falstaff af met een demonstratie van virtuositeit. Hij schrijft een fuga die, opnieuw, zijn totale beheersing van het contrapunt demonstreert. Dat is de kunst van het componeren door melodielijnen over elkaar heen te leggen. Als je op school contrapunt leert, en leert hoe je een fuga schrijft, bestudeer je uiteraard Bach en de barokcomponisten, maar eigenlijk zou je ook eens een blik op deze finale moeten werpen. Verdi geeft ons les door de stemmen van de tien solisten, voor wie deze passage buitengewoon moeilijk is, te combineren met die van het koor. Gelukkig verdubbelt het orkest de zangstemmen om hen te ondersteunen, want het aantal tellen tussen elke inzet is anders. De zangers moeten stevig in hun schoenen staan en mogen zich niet van de wijs laten brengen, en dat allemaal zonder een partituur voor hun neuzen! We begonnen met een explosie, en met deze fuga sluiten we de opera af met een uitbundig, jubelend vocaal en orkestraal vuurwerk.

Vertaling: Maxime Schouppe & Koen Van Caekenberghe