White Box

De Polarex-expeditie

Een paar jaar geleden, toen ik een tentoonstelling bezocht in het Museum voor Moderne Kunst in Stockholm, werd mijn aandacht getrokken door een kleine zwart-witfoto. Er ging een bijzondere narratieve energie van uit, die ik pas achteraf, toen ik het verhaal achter de foto vernam, kon verklaren.

Nils Strindberg, de jonge Zweedse fotograaf die deze foto maakte, nam deel aan de Polarex-expeditie van 1897 onder leiding van ingenieur Salomon Auguste Andrée. Die wou vanuit het Noorse Spitsbergen met een luchtballon over de Noordpool vliegen, naar Rusland of Canada, al naargelang de richting van de wind. Andrée, Strindberg en een derde man, Knut Fraenkel – respectievelijk 43, 25 en 27 jaar oud – vertrokken met veel bombarie op 11 juli van dat jaar, toegejuicht door politici en de nationale en internationale pers. Ze keerden nooit meer terug...

In de pers verschenen wilde theorieën over het lot van de ontdekkingsreizigers. Maar met het verstrijken van de tijd slonk de hoop om de vermiste leden van de expeditie ooit nog terug te vinden; zelfs Anna, de verloofde van Nils Strindberg, trouwde uiteindelijk met een andere man.

33 jaar later echter, in 1930, bereikte een ijsbreker Kvitøya, het Witte Eiland, een legendarische plek onder walvisvaarders en walrusjagers die doorgaans ontoegankelijk is, want voortdurend omgeven door dik pakijs en aan het oog onttrokken door aanvriezende mist. Maar door een speling van het lot slaagden noch het ijs noch de mist er die dag in om kapitein Eliasson en zijn bemanning, waaronder de wetenschapper Gunnar Horn, van het eiland weg te houden.

Het toeval wilde dat twee bemanningsleden er op overblijfselen van de Polarex-expeditie stootten die onder het ijs bedolven waren. Bij hun zoektocht naar drinkbaar water viel hun oog op een metalen haak die uit het ijs stak. Toen ze die uitgroeven, ontdekten ze delen van een boot, gereedschap, gebruiksvoorwerpen, een logboek, menselijke resten en ook een camera en filmrolletjes die nog steeds veilig afgeschermd zaten in een lichtdichte doos. Na een drieëndertig jaar lange winterslaap konden de negatieven van 240 opnames die Nils Strindberg had gemaakt eindelijk worden ontwikkeld, en zo werden drieënnegentig foto's gered.

Een overlevingsstrijd op beeld

Door de foto's begint het verhaal vorm te krijgen. Nils Strindberg was een gevoelige, scherpzinnige man die zelfs in de toenemende ontbering zijn bescheidenheid en waardigheid behield en zorgvuldig zijn beelden componeerde. Wellicht wilde Andrée hun zoektocht naar roem en faam documenteren, maar bij het bekijken van de foto's hebben wij het gevoel dat Strindberg, die zich bewust moet zijn geweest van het onontkoombare falen van de expeditie, zijn opdracht overstijgt: op een eenvoudige, bescheiden en zelfs onthechte manier roept hij met zijn beelden doelbewust hun overlevingsstrijd op.

De dagboeken onthullen ons dat de ballon het reeds drie dagen na zijn opstijgen, op 14 juli, begaf. De drie mannen dreven tot 12 september op een ijsschots en doolden daarna tot 6 oktober rond op Kvitøya. Drie zomermaanden lang brachten ze door op de Noordpool, waar de nacht lijkt op de dag, waar het altijd licht is en waar alleen de voortgang van de wijzers op een horloge het gevoel geeft dat de tijd verstrijkt. Doornat en slecht uitgerust lopen en kamperen ze gedurende drie maanden in de bijtende kou.

“Zonder horizon bestaat het begrip ruimte alleen
op het glas van een kompas
of in het tellen van de gezette stappen.”

Het terrein bestaat uit ijs, bedekt met sneeuw; de mistige lucht is altijd wit en valt niet te onderscheiden van de grond; alles is hetzelfde, eindeloos en verblindend. Zonder horizon bestaat het begrip ruimte alleen op het glas van een kompas of in het tellen van de gezette stappen. De wereld die hen in zijn uiteindelijk dodelijke omhelzing omhult, wordt een personage op zich door de suggestieve foto's, weids maar niettemin steeds beperkter, alsof ze de arrogantie beantwoorden van de ballon die naar gewichtloosheid streefde.

Terugkeren in de tijd

White Box is een re-enactment in rewind van dit aangrijpende overlevingsverhaal dat er uiteindelijk geen was en vertelt het relaas van de Polarex-expeditie vanaf het einde tot aan het begin, zoals de foto's ons ook hebben bereikt – verwarrend, de tijd veronachtzamend.

Het jaar 1930, wanneer de Noorse bemanning de negatieven overhandigt aan de Zweedse autoriteiten, is ons startpunt. Terugkerend in de tijd ontvangt de bemanning de negatieven van de autoriteiten, begeeft zich naar het Witte Eiland, legt de film en andere voorwerpen die ze daar hebben gevonden opnieuw neer, jaagt op walrussen vooraleer te vertrekken om het ijs toe te laten deze voorwerpen langzaam toe te dekken. Vervolgens helpen drie mannen – ze zien er erg zwak uit – elkaar terug op de been terwijl ze naar hun boot terugwandelen, ze duwen hun sledes achteruit en vullen die met pakketten en voorwerpen die ze onderweg hebben gevonden. Ze vinden hun ballon, blazen hem langzaam opnieuw op en vertrekken om in Spitsbergen aan te komen, waar ze als helden worden onthaald.

Door het verhaal om te keren, verandert de logica van voorwerpen en handelingen zowel qua energie als qua betekenis. De absurditeit en soms komische onlogica die daaruit voortvloeien, benadrukken de poëtische zeggingskracht van hun filosofische reis, maar tegelijkertijd ook de ijdelheid van de mens. Net zoals fotografie beelden onthult door blootstelling aan licht middels een chemische oplossing, kan het terugdraaien van de tijd zwaarte veranderen in lichtheid, begroeting in afscheid, aankomst in vertrek, val in lancering, mislukking in succes, dood in heropstanding, hoop in herinneringen, enzovoort... Terugspoelen is tevens een natuurlijk proces bij mensen die aan het einde van hun leven staan, waarbij ze de tijd als spiegel gebruiken om terug te blikken en hun leven af te sluiten in een panoramisch overzicht waarin schaal en maatstaf niet langer rationeel zijn, maar louter emotioneel. Het is een uniek moment van opschorting van de tijd waarop nagedachtenis verrijst.

Vertaling: Koen Van Caekenberghe