Goldberg-associaties

Veertig jaar geleden maakte De Keersmaeker met Fase haar eerste solo, die ze ondertussen doorgaf aan een nieuwe generatie dansers. “Nu ik de leeftijd van zestig jaar heb bereikt, wilde ik opnieuw een solo maken, die ik dan de komende jaren zelf kan blijven dansen”, zegt ze. “In het Oosten geloven sommigen dat je op je zestigste opnieuw een baby wordt en dat je een nieuw leven begint. De choreografie bij Bachs Goldbergvariaties is een zoektocht naar mijn eigen dansen en bewegen van de voorbije veertig jaar.”

Toeval of niet, het was in New York dat De Keersmaeker aan de Goldbergvariaties begon te werken, net als destijds aan Fase. Tussen de repetities van West Side Story, de musical die ze samen met Ivo Van Hove in januari 2020 op Broadway creëerde, ontwikkelde ze het eerste dansmateriaal voor The Goldberg Variations, BWV 988. Diane Madden, die jarenlang de rechterhand van Trisha Brown was en nu aan PARTS doceert, hielp De Keersmaeker met het maken van enkele belangrijke keuzes. “Voor elke choreografie vertrek ik doorgaans van een streng geometrisch grondplan. In New York was dit om praktische redenen niet mogelijk, zodat Diane en ik van een wit blad moesten vertrekken. Ze overtuigde mij om improvisatie een grotere plek te geven. Doordat ze alles wat ze me zag doen precies analyseerde en verwoordde, was ze een enorme hulp tijdens dit researchproces.”

Na De Keersmaekers terugkeer uit New York brak de coronacrisis uit. Ze werkte in haar eentje verder aan de The Goldberg Variations. Diane Madden volgde de repetities via Zoom en deelde haar observaties vanop afstand. Met Pavel Kolesnikov, die samen met Alain Franco één van de pianisten is waarmee De Keersmaeker aan de Goldbergvariaties werkt, konden voor de lockdown amper twee repetities plaatsvinden. “Gelukkig wisselden we het voorbije jaar regelmatig van gedachten”, zegt De Keersmaeker. “Pavel maakte voor mij een opname van de Goldbergvariaties waarmee ik in de studio kan werken. Tijdens een van de voorbereidende gesprekken bezorgde hij mij ook een lijstje met tien mooie, poëtische associaties bij de Goldbergvariaties. Zij zijn sindsdien een inspiratiebron in mijn zoektocht naar dansmateriaal. Zullen we er nog even dieper op ingaan? Misschien kunnen we er het verdere verloop van ons gesprek aan ophangen?”

1. Geschenk

In zijn Bach-biografie uit 1802 vertelt Johann Nikolaus Forkel een beroemde anekdote. Toen Bach in november 1741 de invloedrijke graaf Keyserlingk in Dresden bezocht, zou deze hem gevraagd hebben om enkele klavierstukken te componeren voor zijn jonge huismuzikant Johann Gottlieb Goldberg. De graaf leed aan slapeloosheid en liet Goldberg ‘s nachts in een aanpalende kamer muziek voor hem spelen. Om de slapeloze nachten van de graaf op te vrolijken zou Bach de bekende reeks variaties voor Goldberg hebben geschreven.

De anekdote is hoogstwaarschijnlijk verzonnen, aangezien Bach de variaties al in 1739-40 lijkt gecomponeerd te hebben. “Toch blijft het idee van muziek als GESCHENK dankzij dit bekende verhaal voor altijd verbonden met Bachs variatie-cyclus”, vindt Anne Teresa De Keersmaeker. “Die notie van dankbaarheid en generositeit inspireerde Pavel en mij, ook en vooral tijdens de corona-crisis waarin we onze voorstelling ontwikkeld hebben.”

2. Goud

Met de naam Goldberg associeert Pavel Kolesnikow ook het woord GOUD. Hij verbindt het met de onbetaalbare waarde die Bachs muziek aan zijn uitmuntend vakmanschap ontleent. De Goldbergvariaties vormen niet alleen het hoogtepunt van de traditie van de “variaties op een bas-thema”, waartoe de chaconne en de passacaglia gerekend worden. Ze zijn tegelijk ook een grandioze synthese van bijna alle vormen uit de instrumentale muziek van Bachs tijd. De cyclus kan opgedeeld worden in groepjes van telkens drie stukken. In de eerste twee variaties gaat Bach op een haast encyclopedische wijze aan de slag met specifieke vormen, genres of klavecimbeltechnieken, terwijl de derde variatie steeds een strenge canon is. De canons zijn op hun beurt geordend volgens de intervallen waarop de canonische stemmen inzetten, van unisono tot none.

“Het mooie aan vakmanschap is dat het niet onbereikbaar lijkt”, zegt Pavel Kolesnikow. “Er is een verschil tussen vakmanschap en talent. Talent heb je of heb je niet. Je kan het vergelijken met een kostbare steen die je zomaar opgraaft. Van vakmanschap gaat iets positievers uit, omdat het mensen stimuleert en meer te maken heeft met ‘streven naar het hogere’. Bach zei ooit dat iedereen kon bereiken wat hij had bereikt, indien men maar hard genoeg zou werken.”

3. Dromen - (In)somnia

Anne Teresa De Keersmaeker: “Als choreograaf heb ik de neiging om mezelf een streng werkproces op te leggen, waarbij ik logische stappen moet nemen binnen een abstracte constructie. Tijdens het repetitieproces voor The Goldberg Variations spoorde Diane Madden me aan om logica’s te volgen die meer op intuïtie gebaseerd zijn. Ze hielp me die intuïtie technisch te articuleren. Het derde punt op Pavels lijst - DROMEN / INSOMNIA - sluit mooi aan bij onze manier van werken, waarbij improvisatie zoals gezegd een grotere rol speelt dan gebruikelijk in mijn werk.”

Pavel Kolesnikov: “Het is makkelijk om dromen te associëren met de anekdote van Goldberg en de slapeloze graaf Keyserlingk. Tegelijk voel ik ook een parallel tussen dromen en het muzikale variatie-principe. Dromen hebben een eigen logica waarin vertrouwde zaken uit het dagelijkse leven plots in een nieuw en onverwacht perspectief worden geplaatst. In variaties herkennen we een vertrouwd thema in telkens andere dimensies en connecties.”

Anne Teresa De Keersmaeker: “Ongeveer een jaar geleden maakte ik met de studenten van PARTS in de tuinen van het kasteel van Gaasbeek de voorstelling Somnia, gebaseerd op A Midsummer Night’s Dream van Shakespeare. De monoloog van Titania is daarin een soort ecologisch manifest over het terugwinnen van de winter. Er is iets met de natuur gebeurd dat niet juist is. Dat is vandaag in corona-tijden bijzonder actueel. ‘Somnia’ betekent dromen. Gaan dromen over het verleden of de toekomst? Wanneer je zegt “Ik heb een droom”, dan droom je van een andere wereld. In mijn werk van de laatste jaren is ecologie een steeds belangrijkere rol gaan spelen. De vraag naar de relatie tussen mens en natuur - en de plek die kunst daarin heeft - staat steeds vaker centraal.”

4. Nummers

Volgens Pavel Kolesnikov houden vrijheid en structuur elkaar in de Goldbergvariaties voortdurend in evenwicht. “We hebben net over dromen gesproken. De vrije flow ervan kenmerkt inderdaad veel materiaal in de Goldbergvariaties”, vertelt de pianist. “Maar ook wanneer je als vertolker geen idee lijkt te hebben waar de muziek naartoe gaat, zijn er onderliggende proporties en NUMMERS die alles uiteindelijk sterk bij elkaar houden.”

Het aantal variaties - dertig - stemt bijvoorbeeld overeen met het aantal maten van de aria waarop de variaties gebaseerd zijn. Het midden van de cyclus wordt gemarkeerd door Variatie 15, de kwint-canon die tegelijk ook het eerste stuk van de cyclus in de mineur-toonaard sol klein is. Daarna opent Variatie 16 in de vorm van een Franse ouverture het tweede deel van de cyclus.

Anne Teresa De Keersmaeker: “Bach ordende zijn muziek als een kosmos. Alles verhoudt zich er tot het onveranderlijke midden van de baslijn van de Aria. Er is veel geschreven over de getallensymboliek in een werk als de Goldbergvariaties, onder andere door de Nederlandse Bach-specialist Kees Van Houten. Getallensymboliek heeft me altijd mateloos geïnteresseerd. Ook bij het concipiëren van een choreografie bij de Goldbergvariaties inspireren de achterliggende proporties en nummers mij zeer.”

5. Oefening

Muziekwetenschappers verwijzen soms naar de Goldbergvariaties met de meer formele naam ‘Clavierübung IV’. Op de oorspronkelijke titelpagina luidt het “Clavier-Übung bestehend in einer Aria mit verschiedenen Veraenderungen vors Clavicimbal mit 2 Manualen” - Klavieroefening, bestaande uit een aria met verschillende variaties voor het klavecimbel met 2 manualen. Verder vermeldt diezelfde titelpagina dat het werk geschreven werd “om de ziel van muziekliefhebbers te behagen” (“zur Gemüthsergetzung”). De vrome connotatie hiervan mag men niet uit het oog verliezen. Als gelovige Lutheraan schreef Bach deze muziek niet zomaar om een publiek te ontspannen maar ook om luisteraars eraan te herinneren dat ze steeds verder moesten werken met de talenten die God hen toevertrouwde, en dat steeds ten dienste van hun naasten.

Voor Pavel Kolesnikov vormen de Goldbergvariaties een OEFENING op verschillende niveaus: “Het werk is vanzelfsprekend een oefening in techniek, vakmanschap en smaak voor de vertolker. Sommige passages zijn extreem virtuoos. Tegelijk is het een spirituele oefening. Het stuk gaat over overstijgen, over streven en beter worden.”

6. Sneeuwvlokje

Het aan de Goldbergvariaties gewijde nummer van de Cambridge Music Handbooks verwoordt treffend het effect van de wegstervende Aria, nadat Bach haar aan het einde van de cyclus een tweede keer laat horen. “Deze herhaling van de Aria lijkt ons iets te zeggen over de vreemde kracht van grote muziek, want wanneer men haar een laatste keer hoort is haar aura anders. Ze is veranderd van een groet naar een vaarwel, van een elegante belofte naar een droevig verdwijnen. Maar hoe kan dat, wanneer de noten exact dezelfde zijn en zelfs de manier van spelen niet hoeft te veranderen?”

“Ik vind het mooi dat Pavel SNEEUWVLOKJE als zesde punt op zijn lijst schreef”, zegt Anne Teresa De Keersmaeker. “Wanneer er een sneeuwvlokje op je jas valt, blijft het even liggen en daarna verdwijnt het. Het schittert en is perfect symmetrisch. De structuur van gekristalliseerd water is ook verwant aan de geometrische patronen die telkens weer het grondplan vormen van mijn choreografieën. Sneeuwvlokjes zijn zeshoekig, terwijl ik vooral vanuit vijfhoekige structuren werk die gecombineerd worden met cirkels en uitdeinende spiralen. In de Goldbergvariaties voelt het aan alsof dat alles wordt uitgeveegd als een sneeuwvlokje en dan toch terugkeert.”

7. Kind

Anne Teresa De keersmaeker: “Van bij het begin wilde ik aan de Goldbergvariaties met een jonge pianist samenwerken. Volgens de legende was Goldberg zelf een erg jonge musicus, niet ouder dan vijftien. Bachs variaties behoren daarentegen tot zijn late werk dat van de uitvoerder een grote technische briljantie en interpretatieve maturiteit vergt.”

Pavel Kolesnikov: “Volgens de overlevering zou Goldberg ook even bij Bach gestudeerd hebben. Bach, die net een KIND verloren had, zou hem als een zoon beschouwd hebben.”

8. Liefde en familie

De dertigste variatie is het beroemde Quodlibet, waarin Bach twee destijds bekende volksliederen citeerde om de variatiecyclus mild humoristisch af te sluiten. Boven de vertrouwde baslijn klinkt het lied “Ich bin so lang nicht bei dir gwest”, met name bij de melodie van de Aria die eigenlijk bij deze baslijn hoort. Het tweede lied, “Kraut und Rüben haben mich vertrieben”, lijkt de reden voor deze lange afwezigheid te verraden.

Anne Teresa De Keersmaeker: “Het zijn liederen die Bach waarschijnlijk regelmatig met zijn gezin zong. Ze wijzen op een grote liefde voor zijn naasten en familie. Er is ook een theorie die stelt dat Anna Magdalena Bach de verborgen geadresseerde van de variaties was. Het stuk kunnen we dus ook met LIEFDE EN FAMILIE associëren.”

Pavel Kolesnikov: “In Bachs tijd geloofden de meeste mensen dat ze hun dierbaren en familie na de dood zouden terug zien. Volgens mij is dit een van de sleutels om de Goldbergvariaties te verstaan. De tragische 25ste variatie, de laatste in mineur, associeer ik met het sterven, waarna Bach in de 26ste variatie de grens tussen leven en dood lijkt over te steken. De volgende drie variaties vormen een explosie van stralende energie. Ze laten ons door de hemel vliegen en tonen ons een sterker wordend licht. En dan komt plots het Quodlibet, als een eenvoudig tafereel dat je achter een wolk ontwaart. Ik vind dit moment poëtisch en teder, maar ook zeer intens. Voor Bachs tijdgenoten moeten de geciteerde volksliederen vertrouwd en geruststellend geweest zijn. Tegelijk hoorde men ook dat de melodieën op een artificiële - hemelse - manier deel uitmaakten van een polyfoon weefsel.”

9. Alchemie

Anne Teresa De Keersmaeker: “Sterven is ook de eerste stap van het alchemistische proces. Eerst moet je jezelf verliezen om na zeven stappen over te gaan in een andere staat van bewustzijn. Net als veel van zijn tijdgenoten was Bach geïnteresseerd in ALCHEMIE, het negende punt van jouw lijstje, Pavel.”

Pavel Kolesnikov: “Alchemie gaat over het bereiken van “the next level”. Je draait mee met de opwaartse spiraal. Je maakt de cirkel af, maar die is niet plat. Volgens mij is dat exact wat er in de Goldbergvariaties gebeurt. Met de terugkeer van de Aria is de cirkel rond, maar we zijn door het lange traject van de 30 variaties op een ander, hoger niveau beland.”

Anne Teresa De Keersmaeker: “Daarom passen de Goldbergvariaties goed bij het moment waarop ik in mijn carrière als choreograaf en danser ben beland. Ook ik heb het gevoel dat ik een cirkel afrond en terug op dezelfde plek beland waar ik veertig jaar geleden startte, maar dan in een heel ander licht.”

10. Polyfonie

Het laatste punt in het lijstje van Pavel Kolesnikov lijkt vanzelfsprekend. Meerstemmigheid is eigen aan zowat alle muziek van Bach, die een bewonderenswaardige synthese vormt van West Europese muzikale tendensen uit de middeleeuwen, renaissance en barok. Maar Kolesnikov verwijst ook naar de POLYFONIE van betekenissen die als een wolk rond de Goldbergvariaties hangt. “Anne Teresa en ik hebben geprobeerd de lagen van het stuk bloot te leggen”, zegt hij. “We keken niet alleen naar het abstracte muzikale niveau van de noten, maar ook naar de verhalen die doorheen de eeuwen rond deze muziek zijn ontstaan en naar de huidige context waarin we deze muziek meer dan 300 jaar later interpreteren. Sommige interpretaties spreken elkaar tegen. Het zou een mogelijke werkwijze kunnen zijn om voor één duidelijke richting te kiezen. Anne Teresa en ik verkozen, vertrekkend vanuit ons lijstje met tien associaties, om de meerlagigheid te omhelzen.”